Nieuwe deuken in Hongaarse grondwet

Dakloze in Boedapest

Hongaarse daklozen kunnen binnenkort weer op boetes rekenen als ze buiten slapen. Dat is althans de bedoeling van een amendement op de Hongaarse grondwet waar het parlement zich maandag over buigt.
Het amendement is slechts een van vele aanpassingen aan de grondwet waar het parlement maandag over stemt, en waar zowel de Raad van Europa, als de Europese Commissie en de Verenigde Staten zich ernstig zorgen over maken. “Ik ben zeer bezorgd hoe deze grondwetswijzigingen te rijmen zijn met de principes van een rechtstaat,” aldus Raad van Europa-voorzitter Thorbjorn Jagland.
Gemeenten konden daklozen sinds begin vorig jaar beboeten en maakten daar kwistig gebruik van. In een jaar tijd werden 2200 daklozen gearresteerd wegens slapen in de buitenlucht of eten uit prullenbakken. Gezamenlijk kregen ze een kleine 140000 euro aan boetes opgelegd. Een voorbeeld is de 24-jarige gehandicapte Henrietta, die onlangs de krant haalde, nadat ze een boete van 50000 forint (170 euro) opgelegd had gekregen. Ze had bij een fastfoodrestaurant in een provinciaal warenhuis mensen gevraagd of zij de etensresten mocht hebben die ze lieten staan. Henrietta, die maar een arm heeft, had simpelweg honger. Eerder had ze ook al voor voor 60000 forint aan boetes vergaard wegens bedelen. Haar dreigt nu 60 dagen gevangenisstraf omdat ze dat geld onmogelijk kan betalen.
Afgelopen december bepaalde het Grondwettelijk Hof dat zulke straffen tegen de in de grondwet vastgelegde bescherming van de menselijke waardigheid zijn. Dakloosheid is een groeiend probleem in Hongarije. Het officiële aantal daklozen steeg van 8377 eind 2009 tot 10205 in februari 2012. In werkelijkheid ligt het aantal zeer waarschijnlijk aanzienlijk hoger.
Er zijn opvanghuizen, maar velen willen daar niet heen, omdat ze zich onveilig voelen, of, in het geval van alcoholisten, omdat alcohol verboden is. Ze geven de voorkeur aan een metrostation of een zelfgebouwde hut, zelfs al walsen gemeenten zulke bouwsels regelmatig plat. Het Hof noemde dakloosheid in zijn uitspraak geen crimineel, maar een sociaal probleem. Premier Orbán maakte meteen duidelijk dat hij dat anders zag en kondigde aan dat het recht van gemeenten om daklozen te bestraffen in de grondwet zou worden vastgelegd, om zo de “de openbare orde, veiligheid en volksgezondheid en de culturele waarden te beschermen”.
Door dat in de grondwet op te nemen, ontneemt de regering het constitutionele hof het recht erover te oordelen, want dat kan alleen toetsen of een bepaalde wet tegen de grondwet is, niet of de grondwet zelf klopt. Het amendement bepaalt weliswaar wel dat gemeenten zich moeten inspannen om voor huisvesting te zorgen, maar dat zegt natuurlijk niet zoveel.
Je moeten inspannen is geen verplichting om het probleem echt op te lossen en beleid op dat vlak ontbreekt volkomen. In Boedapest is sinds ruim twintig jaar praktisch geen sociale huurwoning gebouwd, terwijl veel daklozen, gescheiden mannen bijvoorbeeld, simpelweg op straat terechtkomen omdat hun vrouw en kinderen het huis houden en ze geen geld hebben om zelf een nieuwe woning te kopen of een van de (schaarse) huurwoningen in de vrije markt te huren. Die mensen opschepen met een bed in een opvanghuis kun je geen beleid noemen.
Toen begin 2012 de nieuwe grondwet van kracht werd, werd benadrukt dat deze “in graniet gehouwen was”. Dat suggereert dat er niets aan veranderd zou worden, maar desondanks is de constitutie sindsdien al driemaal eerder op diverse punten geamendeerd. Met een tweederde meerderheid in het parlement staat het de regering vrij om iedere wijziging door te voeren die haar lief is. En ze doet dat zonder schroom zodra ze merkt dat de grondwet een beperking voor het regeringsbeleid betekent.
Het amendement over dakloosheid is daar een goed voorbeeld van, maar het is bij lange na niet het enige. Er staan maandag diverse amendementen op de rol, alle met het doel om recente uitspraken van het Grondwettelijk Hof ongedaan te maken of om de macht van het hof in te perken. Zo moet er een bepaling in de grondwet komen die het Hof het recht ontzegt om voorgestelde wijzigingen van de grondwet te beoordelen, iets waar het Constitutionele Hof zichzelf nu wel het recht toe geeft. Dat betekent feitelijk dat de regering in toekomst iedere wijziging die ze wil, in de grondwet kan doorvoeren (vooropgesteld dat daar een een tweederde meerderheid in het parlement voor te vinden is), zonder dat er ook meer één instantie is die daar een rem op kan zetten.
Daarnaast is er een amendement dat alle uitspraken van het Constitutionele Hof op basis van de vorige grondwet ongeldig verklaart, of beter, dat bepaalt dat zulke uitspraken alleen geldig zijn als ze in overeenstemming zijn met de huidige grondwet. Wat de consequenties daarvan zijn, weet niemand. Geregistreerde partnerschappen van homo's komen daarmee zeker op de tocht te staan, want de huidige grondwet erkent expliciet alleen de verbintenis tussen man en vrouw. De doodstraf is in Hongarije uitsluitend afgeschaft omdat het Hof in de jaren negentig bepaalde dat die op basis van de toenmalige constitutie ongrondwettelijk was. Goede vraag of dat ook voor de huidige constitutie geldt. En bovendien, een amendement van die constitutie is zo gemaakt.
De Raad van Europa riep de Hongaarse regering woensdag op de grondwetswijzigingen uit te stellen. Ze ondermijnen de positie van het Grondwettelijk Hof en brengen daarmee het democratische controlesysteem in gevaar, aldus Thorbjorn Jagland. Ook de voorzitter van de Europese Commissie, José Manuel Barosso heeft premier Viktor Orbán gezegd dat hij de rechtstaat in Hongarije in gevaar ziet komen, net het het Amerikaanse State Departement. Duitsland, Nederland, Denemarken en Finland op hun beurt hebben Barosso in een brief gevraagd om de uitwerking van een mechanisme dat ervoor moet zorgen dat lidstaten zich houden aan de gemeenschappelijke normen en waarden van de Europese Unie.