Als dieven in de nacht

Protest bij het monument

Iedereen kent ze wel, de wonderlijke vertaalfouten op Hongaarse menukaarten. Als een zaak die zijn lekváros bukta (soort zoet broodje gevuld met jam) vertaalt als een 'fuckup with marmelade', is dat vooral grappig, al vraag je je dan af waarom ze er niet even iemand naar hebben laten kijken die de taal echt spreekt.
Maar als de slachtoffers van (onder meer) de Holocaust in een Hebreeuwse vertaling uit het Hongaars worden omschreven als korbán, 'offerdieren', is de lol er wel af. Pijnlijk, vooral als die tekst ook nog eens op een monument staat waarvan veel Hongaren, joden en niet-joden, menen dat het helemaal niet gebouwd had mogen worden.
Afgelopen weekend legden bouwvakkers als dieven in de nacht de laatste hand aan het omstreden monument ter herdenking van de Duitse bezetting van 19 maart 1944. Van zaterdag op zondag werd in het holst van de nacht van zaterdag Engel Gabriel (die symbool staat voor Hongarije) op zijn plaats gezet. Vanaf bovenaf wordt de arme engel door de perfide Duitse adelaar aangevallen. Omdat enige uitleg op zijn plek is, staat op de sokkel in het Hongaars en vier talen, waaronder dus dat ongelukkige Hebreeuws, de tekst "ter herdenking van de slachtoffers".
Het is er met horten en stoten gekomen, dat monument. Nadat de regering in januari bekend maakte plannen voor zo'n bouwwerk te hebben, barstte een storm van kritiek los. Hoewel de zaak 19 maart af had moeten zijn, werd de bouw uiteindelijk uitgesteld tot een maatschappelijke discussie over de kwestie na de verkiezingen begin april. Althans, dat was de verklaring, maar dat moet de kortste matschappelijke discussie uit de geschiedenis zijn geweest. Daags na de verkiezingen gingen de bouwwerkzaamheden al van start.
En toen stokten ze weer. Maandenlang stonden er alleen een paar zuilen, omringd door hekken en onder permanente bewaking van de politie. Dagelijks kwam er een groep meest oudere demonstranten, die stenen, foto's, kaarsen, bloemen en levensverhalen neerlegden om te vertellen wat ze tegen dit monument hebben. Met de Duitse bezetting begon in Hongarije ook de Holocaust. In luttele maanden tijd 600.000 joden naar Auschwitz versleept. Het monument onderstreept de opvatting dat de Duitsers daarvoor verantwoordelijk zijn en Hongarije er niets aan kon doen.
Dat, menen de demonstranten, is geschiedsvervalsing. Niet alleen bleef admiraal Horthy, die sinds 1920 staatshoofd was, na de Duitse machtsovername aan en had hij macht genoeg om de deportaties in juli stop te zetten, ook werden die deportaties geheel door de Hongaarse autoriteiten uitgevoerd. Adolf Eichmann, Hitlers man voor  de  'oplossing van het jodenvraagstuk', zat hier uitsluitend voor de organisatie van de transporten. Maar het waren Hongaarse agenten, Hongaarse soldaten en Hongaarse ambtenaren die ervoor zorgden dat mensen op de trein werden gezet. Diezelfde autoriteiten zorgden er ook nog voor dat mensen voor hun deportatie hun achterstallige rekeningen hadden betaald, dat ook nog.
En nu is het monument dus in alle stilte afgemaakt. Een officiële onthulling in het bijzijn van premier Orbán komt er niet, is al aangekondigd. Dat heeft vermoedelijk minder te maken met het respecteren van gevoelens van critici, als met de vrees dat zo'n plechtigheid wel eens tot vervelende protesten zou kunnen leiden. De premier blijft meestal ver van protesten tegen zijn beleid, maar het staat ook zo slordig om oude Holocaustoverlevenden en hun nazaten door de politie te laten verwijderen.
Wat er volgens een regeringsverklaring ook niet komt, is een correctie van de tekst, hoe hard die ook nodig is . Volgens rabbi Zoltán Radnóti, die de kwestie in zijn blog aan de orde stelde, laat behalve het gebruik van de term korbán ook de woordvolgorde van de zin te wensen over. Wat het woord korbán betreft: het wordt in het Hebreeuws wel voor slachtoffer gebruikt, in combinatie met andere woorden, maar zoals Radnóti schrijft, in deze samenhang krijgt het wel een hele wrange bijklank.
Afgezien daarvan, ook de Engelse tekst 'In memory of victims' slaat eigenlijk nergens op. Met het ontbrekende lidwoord 'the' zou het al een holle tekst zijn, maar zonder dat lidwoord zegt het helemaal niets. Nu kunnen hier ook slachtoffers van een orkaan, hondsdolheid, auto-ongelukken of skiën worden herdacht.
Maar dat is gezeur, begrijp ik uit de regeringsverklaring. De vertalingen zijn namelijk afkomstig van OFFI, het landelijke bureau dat officiële vertalingen maakt en bekrachtigt. Wie in Hongarije een officieel document vertaald moet hebben, komt bij OFFI terecht. OFFI-vertalingen zijn onfeilbaar. Daar is het bureau zelf althans van overtuigd en daar vragen ze ook belachelijk veel geld voor. En als je, zoals een lid van een internetforum, het pech hebt dat OFFI in de Engelse vertaling van de Hongaarse geboorte-akte van zijn dochter, van een meisje een jongen maakt en bovendien de namen van de vader en de moeder verwisselt? Jammer dan, OFFI corrigeert niet, want OFFI heeft altijd gelijk.
Maar toch, een advies aan het bureau van de premier: het inhuren van een moedertaalspreker levert echt betere vertalingen op dan OFFI. En het kost minder. Of je nou een menukaart maakt, of een monument bouwt.