Hitler verzwijgen heeft geen zin
 |
| Hitlerhuis in Braunau |
Toeristen denken er duidelijk anders over. Ze komen weliswaar niet met busladingen tegelijk, maar wie tien minuten de tijd neemt, ziet een gestage stroom belangstellenden stoppen. Ze bekijken de rots op de stoep, een steen uit concentratiekamp Mauthausen met daarop de tekst 'Voor vrede, vrijheid en democratie, nooit weer fascisme, miljoenen doden waarschuwen'. Ze nemen een foto en een enkeling laat zichzelf portretteren voor de lichtgeel gepleisterde gevel.
Veel bijzonders is er eigenlijk niet te zien, behalve dat het gebouw wat onderhoud kan gebruiken. Nergens staat dat Hitler hier geboren werd. Bewust niet. De stad ziet toeristen liever komen vanwege het fraaie historische centrum en doet er alles aan om belangstelling voor het Hitlerhuis te ontmoedigen, ook al uit angst dat het een verzamelpunt van neonazi's wordt. Kotanko maakt zich daar minder bezorgd om. "Er zal er vast wel eens een komen, maar geboortehuizen van beroemde of beruchte personen hebben nu eenmaal op heel veel mensen aantrekkingskracht," zegt hij.
Ooit was Braunau wel blij mee met hun bekende stadgenoot. Tot de oorlog toerisme de das omdeed, trok het geboortehuis ook tijdens het Derde Rijk de nodige geïnteresseerden en deed de plaatselijke middenstand goede zaken met fotobriefkaarten, vooral nadat Oostenrijk bij Duitsland was ingelijfd. Ondanks Hitlers desinteresse kocht zijn rechterhand, rijksleider Martin Bormann het pand in 1938 aan. Een paar bijgebouwen aan de achterkant moeten plaatsmaken voor een terrein voor openluchtbijeenkomsten. In 1943 werd het gebouw ter gelegenheid van Hitlers verjaardag ingericht voor 'volksopvoedkundige' doeleinden, met een galerie en een bibliotheek. Op de gevel staat nog steeds 'Volksbücherei'. Het terrein aan de achterkant is inmiddels parkeerplaats.
Na de oorlog werd de bestemming van het huis onderwerp van discussie. Een tijdlang hield de Amerikaanse veiligheidsdienst er kantoor. Later huurde de staat het pand en opende een sociale werkplaats. Plannen voor een gevelsteen om de slachtoffers van het fascisme te herdenken stuitten op verzet van de eigenaresse. Vandaar de rots uit Mauthausen, misschien zelfs een betere oplossing, want het is moeilijk het huis te fotograferen zonder die steen erbij.
Problemen ontstonden er pas toen de sociale werkplaats een paar jaar geleden wilde moderniseren. Ook dat weigerde de eigenaresse. De werkplaats verhuisde, het pand staat sindsdien leeg, maar de staat bleef jaarlijks zo'n 50.000 euro huur betalen om te voorkomen dat het aan verkeerde mensen zou worden verhuurd. Dat vond de Oostenrijkse Rekenkamer uiteindelijk te gek worden, maar een poging om het pand te kopen stuitte op nieuw verzet van de eigenaresse. De alarmbellen gingen pas echt rinkelen toen ze dreigde de huur op te zeggen, zegt Kotanko. Het ministerie van binnenlandse zaken greep in en stelde onteigening en sloop voor. Dat leidde tot gerechtelijke procedures die inmiddels bij het Europese Hof zijn beland.
De sloopplannen zijn overigens van de baan. Terecht, vindt Kotanko: "Mensen blijven toch komen. Hoewel het graf van Hitlers ouders in Linz een paar jaar geleden werd geruimd, leggen aanhangers nog steeds bloemen op die plek." De bedoeling is nu dat - als het Europese Hof de onteigening goedkeurt - de sociale werkplaats terugkomt. Als het aan Kotanko ligt, komt daar ditmaal ook een ruimte met aandacht voor Hitler en Braunau. Je kunt de geschiedenis niet verstoppen, en daarom kun je haar beter verhelderen, vindt hij.
Braunau staat bepaald niet alleen met de vraag wat je moet doen met gebouwen met zo'n beladen historie. Herdenken of niet herdenken is slechts een deel van het debat. Een gebouw als Hitlers geboortehuis kun je niet zomaar in een hotel veranderen. "Je moet een acceptabele functie zoeken. Hitlers woning in München is nu bijvoorbeeld een politiebureau,' zegt Kotanko.
In Oostenrijk werd de discussie lange tijd bemoeilijkt doordat het land emotioneel vele jaren wiebelde tussen slachtofferschap - was Oostenrijk eigenlijk niet gewoon bezet door de Duitsers? - en daderschap. Pas in 1986, na het Kurt Waldheimschandaal waarbij bleek dat de voormalige VN-secretaris-generaal en toemalige presidentskandidaat zijn oorlogsverleden wel erg rooskleurig had voorgesteld, werd de Oostenrijkse medeverantwoordelijkheid voor de oorlog breder geaccepteerd. Desondanks: de extremistische FPÖ gebruikt tot de dag van vandaag een blauwe korenbloem als partijsymbool, dezelfde bloem die de illegale Oostenrijkse nazi's voor de oorlog opspelden. In 2015 stemde de partij nog tegen een monument voor Wehrmacht-deserteurs, want desertie is volgens de partij ten alle tijde verwerpelijk.
Vijftig kilometer van Braunau, net over de Duitse grens, worstelt de gemeente Berchtensgaden ook al decennia met haar beladen verleden. Op een bergrug boven het stadje ligt Obersalzberg, eeuwenlang niet veel meer dan zoutmijnen en zomerweides, tot het in de tweede helft van de 19de eeuw als zomerverblijf werd ontdekt door rijke stedelingen die er villa's bouwden. Vanaf 1928 huurde Hitler er de Villa Wachenfeld die hij in 1933, rijk geworden van de verkoop van 'Mein Kampf', zou kopen.
De keuze voor die villa was geen toeval, want vanuit het raam kon Hitler tot in Oostenrijk kijken. Hij noemde dit stukje berg op de grens van zijn geboorteland en zijn zelfgekozen vaderland Duitsland zijn derde, zelfgekozen 'Heimat'. Berlijn mocht officieel de hoofdstad van het rijk zijn, tussen 1936 en juli 1944 (toen Hitler er voor het laatst kwam) was Obersalzberg de plek waar de echte besluiten werden genomen. De eigenaren van het omringend onroerend goed werden door Martin Bormann voor bodemprijzen uitgekocht, goedschiks of met behulp van een tijdelijk verblijf in concentratiekamp Dachau.
Villa Wachenfeld werd omgebouwd tot Hitlers Berghof en voorzien van een enorm uitzichtsvenster. Topnazi's kochten er villa's, er kwam een SS-kazerne, een theater, een eigen landbouwbedrijf een toegangsverbod voor onbevoegden. Bovenop een ontoegankelijke bergtop werd het Kehlsteinhaus gebouwd, het D-Huis (diplomatenhuis) dat bedoeld was om buitenlandse gasten te imponeren. De weg ernaartoe werd door goedbetaalde arbeiders gebouwd, onder buitengewoon zware werkomstandigheden.
Hitlers zelfgekozen Heimat raakte in 1945 zwaar beschadigd door doelgerichte bombardementen. Alleen het Kehlsteinhaus bleef ongeschonden. Meer nog dan in Braunau rees meteen de vraag wat met de gebouwen moest gebeuren. De gemeente Berchtengaden wilde eigenlijk maar één ding: deze nare tussenperiode zo snel mogelijk vergeten en de vooroorlogse toeristenpraktijk weer oppakken.
Maar Obersalzberg bleek een magneet voor nieuwsgierigen en Hitler-aanhangers. Amerikaanse GI's verzamelden er Hitler-souvenirs en lokale gidsen verdienden aan rondleidingen. Een van het was de voormalige huismeester van Herman Göring, die iedereen vertelde wat voor aardige man zijn baas toch was geweest.
\De Amerikaanse bezettingstroepen richtten het gebied voor recreatiedoeleinden in. Ze bliezen in de jaren vijftig het grootste deel van de gebouwen, waaronder de restanten van de Berghof, op en plantten er bomen voor in de plaats. In het Kehlsteinhuis kwam een theehuis, met een particuliere uitbater en een folder waarin Hitler onder meer als grote dierenvriend werd omschreven.
Nadat de Amerikanen in 1995 aankondigden dat ze het gebied zouden ontruimen, kwam de discussie over Obersalzberg pas echt op gang. Deelstaat Beieren en de gemeente Berchtengaden wilden er graag een duur hotel, een golfbaan en skifaciliteiten bouwen. Natuurlijk moest de geschiedenis niet vergeten worden, aldus CSU-afgevaardigde Georg Grabner destijds, maar een herdenkingsmuseum, zoals anderen wilden, was volgens hem "echt teveel van het goede".
Dat dure hotel kwam er, maar het museum, de Gedenkstätte Obersalzberg, kwam er ook. Het trekt jaarlijks zo'n 150.000 bezoekers, waaronder veel schoolklassen uit Duitsland en Oostenrijk. Maar daarmee is de discussie nog niet verstomd, zegt museumpedagoog Mathias Irlinger. "Want de vraag blijft: wat doe je met de restanten die zijn overgebleven? Jarenlang was er bijvoorbeeld taboe om aan te geven waar de Berghof heeft gestaan. Maar bezoekers vonden de weg erheen toch wel, en nu staat er een simpel uitlegbord." Dat daar ook neonazi's langskomen, blijkt daaruit dat het woord Holocaust op dat bord regelmatig wordt weggekrast.
De Gedenkstätte heeft plannen voor nieuwbouw en een nieuwe tentoonstelling. In dat kader wordt het gebied ook verder ontwikkeld en worden de laatste restanten van de nazigebouwen onderdeel van een educatieve route, zoals dat nu ook het geval is met de ondergrondse bunkers, de enige bouwwerken uit de Hitlertijd die bewaard zijn gebleven. Er zijn nog steeds mensen die daartegen zijn en bang zijn dat je dan neonazi's aantrekt. Maar Irdinger gelooft daar niets van: "Op het internet vind je tegenwoordig toch al alle informatie om die plekken te vinden. Openheid en informatie zorgen ervoor dat het allemaal minder geheimzinnig en sacraal wordt. Daarmee maak je het voor neonazi's volgens mij juist minder aantrekkelijk."
Dit verhaal verscheen eerder in het dagblad Trouw.
Reacties