Hongarije worstelt met luchtvervuiling

Rookwolken boven het dorp

De zon hangt al laag en de zonnige septembermiddag begint af te koelen. Onze overburen steken hun kachel aan. De zwarte walm uit hun schoorsteen jaagt ons het huis in dwingt ons alle ramen en deuren te sluiten.
Ik weet wat er uit hun kachel komt: in het voorjaar lag op zeker moment een half huis aan geverfde raamkozijnen, deuren en ander bouwafval voor hun huis. Toen ik vroeg waar dat hout voor diende, kreeg ik na enige aarzeling 'brandhout' als antwoord.
'Jó levegő', goede lucht, zei een buurvrouw toen we jaren geleden een weekendhuis op het platteland kochten. Ze is de enige niet, veel dorpsbewoners zijn ervan overtuigd dat hun lucht veel beter is dan die in de grote stad. Ten onrechte, zeker in de winter. Dan is de hoeveelheid fijnstof, de belangrijkste reden van voortijdig overlijden, in dorpen soms vier keer zo hoog als op de Muzeum körút, een drukke verkeersader in het centrum van Boedapest. Maar ook in de zomer is de dorpslucht bepaald niet altijd goed.
Hongarije behoort, samen met andere voormalige Oostblok-landen, tot de landen met de hoogste luchtvervuiling in Europa. Volgens cijfers van het Europees Milieuagentschap (EEA) leidde dat er in 2017 toe dat 14630 Hongaren vroegtijdig overleden, gemiddeld 22 maanden eerder dan normaal. Alleen Bulgarije, Tsjechië en Letland scoorden nog slechter.
Ter vergelijking: Nederland scoort ook niet bijster op het gebied van luchtkwaliteit. Daar stierven in dezelfde periode 11990 mensen vroegtijdig aan de gevolgen van luchtvervuiling. Hun leven werd gemiddeld met een half jaar bekort. Let wel: Nederland telt pakweg 7,5 miljoen inwoners meer dat Hongarije.
Vorig jaar stapte de Europese Commissie naar het Europese Gerechtshof vanwege de laksheid van Hongarije (en vijf andere EU-landen) bij de aanpak van het probleem. Gelijktijdig daagden Hongaarse milieuorganisaties de gemeente Boedapest voor de rechter vanwege het uitblijven van maatregelen tegen luchtvervuiling en onlangs startte ook Greenpeace een actie.
ad heeft inderdaad een enorm smogprobleem. Maar het hoge sterftecijfer in Hongarije wordt minder door stedelijke smog veroorzaakt dan door de luchtvervuiling op het platteland. Fijnstof is een belangrijke oorzaak. Het ministerie van landbouw erkende vorig jaar dat houtkachels en het illegaal verbranden van huisvuil daar de belangrijkste bron van zijn.
Eigenlijk raar, want vrijwel heel Hongarije kreeg na de val van het communisme van aardgas. Maar buiten de grote steden wordt nog steeds op grote schaal op hout gestookt. De laatste jaren is het gebruik daarvan zelfs weer gestegen, omdat gas voor veel mensen te duur is.
Op het erf van onze buurvrouw, een weduwe van in de zeventig, liggen vele kubieke meters verzaagde boomstammetjes. Haar kleinzoon komt af en toe langs om ze tot stookklare blokken te verhakken. Iedere ochtend stookt ze er het wit geëmailleerde, hout gestookte fornuis in haar lage keuken mee op dat zowel als verwarming als om te koken wordt gebruikt. Ze heeft gaskachels in de rest van het huis, maar daar komt ze zelden en die steekt ze niet vaak aan.
Ze stookt alleen hout. Dat is niet vanzelfsprekend. Hoewel Hongarije geen eigen bruinkool heeft, gaat er jaarlijks zo'n 350.000 ton van deze vervuilende brandstof de kachel in. Hout is in principe schoner, al gebruiken veel mensen vooral vers gekapt, vochtig hout. Dat geeft niet alleen minder warmte, maar rookt ook veel erger dan droog hout. De Levegő Csoport (Luchtgroep), een milieuorganisatie die zich sinds dertig jaar inzet voor schone lucht in Hongarije, pleit dan ook voor een wettelijke verplichting aan houthandelaren om hun brandhout te laten drogen.

De schoorsteen van de overburen

Uit onderzoek van de Luchtgroep blijkt dat een op de drie Hongaren net als onze overburen naast hout talloze andere zaken in hun kachel stoppen, van plastic flessen en oude kleding tot bouwafval en kleingeslagen meubels. Als het maar brandt. "In sommige delen van het land gaat de hoeveelheid afval die wordt opgehaald, 's winters met een derde omlaag," zegt Luchtgroep-directeur András Lukács. Hij noemt het 'een milieuramp in de kachel'.
Voor de allerarmsten is het daadwerkelijk een keuze tussen kou lijden of afval verbranden. Gas is te duur, brandhout ook. Maar armoede als factor wordt overschat, zegt Lukács. "Veel mensen willen gewoon geld besparen. Wie bouwafval verbrandt, slaat twee vliegen in één klap: je hoeft geen brandstof te kopen en bespaart bovendien afvoerkosten." Veel mensen weten niet eens hoe schadelijk zulke 'brandstoffen' zijn. De onkunde over verstandig stoken is volgens hem enorm.
Onze overburen hebben allebei een baan, dus straatarm zijn ze zeker niet. Toch zie je je op de dagen dat er plastic wordt ingezameld nooit afval voor de deur liggen. Dat gaat allemaal de kachel in, zegt onze buurvrouw. En meer. "Ze vullen plastic flessen met zaagsel en oude olie en gebruiken dat als brandstof," zegt ze met een vies gezicht. Ook zij is wel eens voor hun rook naar binnengevlucht. Dankzij haar dochter, een milieubewuste verpleegster, weet ze dat ook die rook niet alleen slecht is voor haar longen. Er komen giftige stoffen als dioxine bij vrij: "Het slaat op de groentetuinen neer en dat eten we dus allemaal op."
Het probleem wordt ook door het ministerie van landbouw onderkend. Dat organiseert inmiddels een voorlichtingscampagne, maar Lukács heeft daar weinig verwachtingen van. "Er wordt veel te weinig geld voor uitgetrokken," zegt hij. Daarom is de Luchtgroep heeft een eigen campagne 'Schoon Stoken' gestart. Een van de boodschappen: wie illegaal afval verbrandt, riskeert een forse boete van 500.000 forint (1500 euro).
Smerige stookpraktijken zijn niet alleen 's winters een probleem. Veel dorpen zijn op sommige zomerdagen gehuld in een sluier van rook. Dan wordt het tuinafval verbrand. Officieel is dat verboden, net als de wijdverbreide, zeer rokerige praktijk om stoppels en onkruid op akkers en bermen af te branden. Maar gemeenten kunnen lokaal ontheffingen afgeven, en dat gebeurt massaal, want de meeste mensen hebben geen idee hoe je een composthoop maakt en wat dat oplevert.
Maar soms zie je op zulke dagen ook zwarte roetwolken opstijgen. Voor sommigen is brandende tuinafval een perfecte gelegenheid om oude autobanden of bouwafval weg te werken.
Volgens Lukács klagen andere dorpelingen wel degelijk over zulke praktijken. Maar ze weten niet dat het illegaal is, of melden het niet omdat ze geen ruzie met de buren willen. Ook onze buurvrouw, die zich oprecht zorgen maakt over kinderen die de vervuilde lucht inademen en de vervuilde groente eten, houdt haar mond omdat ze de burenrelaties niet wil verstoren.
De vraag is ook wat klagen oplevert, want kleine gemeenten ontberen simpelweg de nodige kennis, meetapparatuur en geld voor daadwerkelijk onderzoek. De boete voor illegaal afval verstoken mag fors zijn, de pakkans is simpelweg te klein om daadwerkelijk af te schrikken, zegt Lukács.

Als u deze blog waardeert en dat wilt laten blijken met een bijdrage, vind ik dat uiteraard heel prettig. Alleen met uw steun kan onafhankelijke journalistiek in stand blijven.